Lệch thủy tinh thể (Ectopia lentis) là tình trạng thể thủy tinh trong mắt bị lệch khỏi vị trí bình thường. (Đồ họa: Thảo Vân)

Nguyên nhân gây lệch thủy tinh thể

Sự ổn định của thủy tinh thể được duy trì bởi một mạng lưới các sợi dây chằng cực kỳ mỏng manh nhưng bền chắc, gọi là dây chằng Zinn. Bất kỳ yếu tố nào làm suy yếu hoặc đứt gãy hệ thống treo tinh vi này đều có thể dẫn đến lệch thủy tinh thể. Các nguyên nhân được phân thành hai nhóm chính với cơ chế hoàn toàn khác nhau.

Chấn thương là nguyên nhân mắc phải phổ biến nhất. Một lực tác động mạnh và đột ngột, dù là va đập trực tiếp vào nhãn cầu hay chấn thương vùng đầu, đều có thể truyền một sóng xung kích qua các cấu trúc của mắt. Các dây chằng Zinn mỏng manh không chịu được lực căng đột ngột này sẽ bị rách hoặc đứt rời khỏi chỗ bám, khiến thủy tinh thể mất đi sự nâng đỡ và bị lung lay, sa lệch hoặc thậm chí rơi hoàn toàn vào buồng dịch kính phía sau hoặc ra buồng trước của mắt.

Các bệnh lý di truyền và toàn thân là nhóm nguyên nhân còn lại, thường phức tạp hơn. Trong những trường hợp này, lệch thủy tinh thể không phải là một sự kiện đơn lẻ mà là một biểu hiện của sự suy yếu mô liên kết trên toàn cơ thể.

Hội chứng Marfan là nguyên nhân di truyền điển hình nhất, chiếm một tỷ lệ lớn các ca lệch thủy tinh thể không do chấn thương. Bệnh nhân Marfan có đột biến gen FBN1, gen chịu trách nhiệm sản xuất Fibrillin-1. Hãy tưởng tượng Fibrillin-1 là thành phần cốt lõi tạo nên độ bền và đàn hồi của những sợi "dây thừng" (dây chằng Zinn). Khi thành phần này bị lỗi, các dây chằng trở nên yếu ớt, co giãn bất thường và không thể giữ thủy tinh thể ở đúng vị trí, dẫn đến tình trạng sa lệch thường xảy ra ở cả hai mắt, điển hình là lệch lên trên và ra phía ngoài.

Các bệnh lý khác như Homocystinuria, một rối loạn chuyển hóa, gây tích tụ chất Homocysteine làm cho các dây chằng Zinn trở nên giòn và dễ gãy. Trong khi đó, hội chứng Weill-Marchesani lại khiến thủy tinh thể có hình cầu và nhỏ hơn bình thường, kết hợp với dây chằng ngắn, dễ gây sa lệch.

Nhận diện các dấu hiệu

Các triệu chứng của lệch thủy tinh thể rất đa dạng, tùy thuộc vào mức độ di lệch của "thấu kính". Ban đầu, người bệnh có thể chỉ cảm thấy thị lực nhìn mờ một cách mơ hồ hoặc độ cận thị tăng nhanh bất thường. Tuy nhiên, khi thủy tinh thể lệch nhiều hơn, các dấu hiệu sẽ trở nên rõ ràng và đặc hiệu. Một trong những hiện tượng gây khó chịu nhất là song thị một mắt, tức là nhìn một vật thành hai hình chỉ bằng một mắt. Điều này xảy ra do ánh sáng đi vào mắt bị khúc xạ theo hai đường khác nhau: một qua phần trung tâm của thủy tinh thể và một qua phần rìa đã bị lệch, tạo ra hai tiêu điểm trên võng mạc. Ngoài ra, bệnh nhân có thể cảm nhận được một sự rung rinh, lung lay của hình ảnh khi liếc mắt nhanh. Dấu hiệu này (y khoa gọi là iridodonesis và phacodonesis) là hệ quả trực tiếp của việc mống mắt và thủy tinh thể không còn được cố định chắc chắn, chúng rung động theo chuyển động của mắt, tạo ra cảm giác thị giác không ổn định.

Phương pháp điều trị được cá nhân hóa cho từng bệnh nhân, dựa trên mức độ lệch, thị lực còn lại và nguyên nhân gây bệnh.

Đối với các trường hợp lệch nhẹ, khi thị lực vẫn còn tốt hoặc có thể cải thiện bằng kính, các biện pháp không phẫu thuật được ưu tiên. Bác sĩ sẽ kê đơn kính gọng hoặc kính áp tròng với số độ đặc biệt để bù trừ cho sự thay đổi khúc xạ do thủy tinh thể bị lệch gây ra.

Khi thị lực suy giảm đáng kể không thể cải thiện bằng kính hoặc khi các biến chứng xuất hiện, phẫu thuật là giải pháp bắt buộc. Đây là một cuộc phẫu thuật phức tạp, đòi hỏi kỹ năng cao từ phẫu thuật viên. Mục tiêu là lấy bỏ thủy tinh thể tự nhiên bị hỏng và thay thế bằng một thủy tinh thể nhân tạo (IOL). Thách thức lớn nhất là IOL cần một nền tảng vững chắc để tựa vào, trong khi hệ thống nâng đỡ tự nhiên đã bị tổn thương. Do đó, bác sĩ phải sử dụng các kỹ thuật tiên tiến như đặt vòng căng bao (Capsular Tension Ring - CTR) để làm căng lại túi bao thủy tinh thể bị chùng, hoặc dùng chỉ khâu siêu nhỏ để cố định IOL vào củng mạc (phần màu trắng của mắt) hoặc mống mắt.

Những biến chứng tiềm ẩn nếu không điều trị

Việc trì hoãn điều trị lệch thủy tinh thể có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng và khó phục hồi:

Glocom thứ phát (Tăng nhãn áp): Thủy tinh thể bị lệch có thể rơi ra phía trước, chèn ép vào góc thoát thủy dịch, làm tăng áp suất trong mắt đột ngột, gây đau nhức dữ dội và tổn thương thần kinh thị giác không hồi phục.

Đục thủy tinh thể: Thủy tinh thể bị lệch thường sẽ bị đục nhanh hơn bình thường.

Bong võng mạc: Sự rung lắc của thủy tinh thể và dịch kính có thể tạo ra lực co kéo lên võng mạc, làm tăng nguy cơ rách và bong võng mạc, một cấp cứu nhãn khoa có thể gây mù lòa vĩnh viễn.

Viêm màng bồ đào: Tình trạng viêm nhiễm nội nhãn có thể xảy ra do sự cọ xát của thủy tinh thể.

Lệch thủy tinh thể là một tình trạng y khoa phức tạp, đòi hỏi sự nhận biết sớm và cách tiếp cận toàn diện. Nếu bạn hoặc người thân có tiền sử gia đình mắc các bệnh lý mô liên kết hoặc đột ngột xuất hiện các triệu chứng về thị giác, hãy đi khám chuyên khoa Mắt ngay lập tức. Đối với những người đã được chẩn đoán mắc các hội chứng như Marfan, việc theo dõi định kỳ bởi một đội ngũ đa chuyên khoa là cực kỳ quan trọng.

Bằng cách chủ động bảo vệ đôi mắt khỏi chấn thương và tuân thủ lịch khám sức khỏe, chúng ta có thể phát hiện sớm các vấn đề, can thiệp kịp thời và bảo vệ "cửa sổ tâm hồn" khỏi những tổn thương không đáng có.

Thảo Vân (St)