Cho trẻ từ 6 - 60 tháng tuổi uống bổ sung Vitamin A tại xã Quảng Lâm, huyện Bảo Lâm. Ảnh: Trung Thủy
Tại Việt Nam, theo kết quả Tổng điều tra dinh dưỡng toàn quốc 2017 – 2020, tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp còi (chiều cao/tuổi) ở trẻ em dưới 5 tuổi trên toàn quốc 19,6% - mức <20% - được xếp vào mức trung bình theo phân loại của Tổ chức Y tế thế giới. Tại Cao Bằng, tỷ lệ trẻ dưới 5 tuổi SDD thấp còi vẫn còn ở mức cao là 29,2% năm, cao hơn so với mức bình quân trung của toàn quốc.
Cách phát hiện trẻ SDD thấp còi
Để xác định được trẻ có phải là SDD thấp còi hay không, cần đo chiều dài nằm/chiều cao đứng của trẻ, so sánh với biểu đồ tăng trưởng chiều cao theo tuổi của từng giới và từng lứa tuổi (tính theo tháng) cho trẻ dưới 5 tuổi để xác định tình trạng dinh dưỡng và mức độ SDD. Đo chiều dài nằm với trẻ dưới 2 tuổi và đo chiều cao đứng với trẻ từ 2 tuổi trở lên, trẻ dưới 1 tuổi nên đo 1 tháng/1lần, trẻ 1 tuổi trở lên: 2-3 tháng/lần, trẻ từ 2 tuổi đến dưới 5 tuổi có thể đo 6 tháng 1 lần. Nếu phát hiện trẻ bị SDD cần đo 1 tháng/1 lần.
Theo nghiên cứu chiều cao của con người sẽ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố: dinh dưỡng (32%), di truyền (23%), rèn luyện thể lực (20%), còn lại là các yếu tố khác (môi trường sống, ánh nắng, bệnh tật, giấc ngủ…). Chúng ta không thể tác động tới yếu tố di truyền nhưng yếu tố dinh dưỡng và rèn luyện thể lực là hai yếu tố có thể cải thiện được.
Suy dinh dưỡng thấp còi phản ánh tình trạng thiếu dinh dưỡng kéo dài do trẻ không được bú sớm và bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, cho trẻ ăn bổ sung không đúng cách, cụ thể như:
- Các bữa ăn không đầy đủ dưỡng chất, dưỡng chất không cân bằng, không đảm bảo chất lượng…
- Thiếu vi chất dinh dưỡng như: canxi, kẽm, vitamin, Selen và khoáng chất dẫn đến trẻ dễ bị nhiễm bệnh, suy dinh dưỡng,… ảnh hưởng tới sự phát triển của hệ cơ, xương khớp, hệ thần kinh.
- Trẻ lớn vận động ít (lười luyện tập thể dục thể thao) dẫn đến biếng ăn, yếu ớt, kém ngủ, tăng cân chậm, các tế bào xương chậm phát triển khiến tình trạng thấp còi diễn ra nghiêm trọng hơn.
Với mỗi nhóm nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy dinh dưỡng thấp còi của trẻ người nuôi dưỡng trẻ cần có chế độ chăm sóc, nuôi dưỡng phù hợp với từng nhóm trẻ:
Chế độ dinh dưỡng đối với bà mẹ trong thời kỳ mang thai:
Thực hiện dinh dưỡng tốt trong 1.000 ngày vàng đầu tiên của trẻ: chăm sóc sức khoẻ cho bà mẹ ngay từ khi mang thai. Dinh dưỡng của bà mẹ trong thời kỳ mang thai có ảnh hưởng nhiều đến việc phát triển bào thai, chế độ ăn phải đảm bảo nhu cầu protein, năng lượng, vitamin và khoáng chất để phòng chống thiếu năng lượng, thiếu máu, thiếu canxi… Thức ăn đa dạng và có đủ 4 nhóm thực phẩm. Ngoài chế độ ăn nên uống thêm viên Sắt, Acidfolic để phòng chống thiếu máu và dị tật ống thần kinh thai nhi. Cần khám thai định kỳ và theo dõi tăng cân từng quý để bổ sung dinh dưỡng kịp thời.
Chế độ dinh dưỡng đối với trẻ:
Cần ăn đủ 4 nhóm thức ăn: Nhóm chất bột (đường): có nhiều trong gạo, ngô, khoai, sắn, mì...; nhóm chất đạm: có trong thịt, cá, trứng, sữa, tôm, cua và các loại đậu,…; nhóm chất béo: bao gồm dầu thực vật và mỡ động vật...; nhóm vitamin và chất khoáng: bao gồm rau xanh và các loại quả chín.
Bổ sung đủ các vi chất dinh dưỡng cần thiết cho sự phát triển chiều cao: Theo nghiên cứu của Viện dinh dưỡng quốc gia thì có hơn 50% trẻ SDD thấp còi do thiếu vi chất dinh dưỡng. Do đó, cần bổ sung đầy đủ các vi chất trong các bữa ăn.
- Cho trẻ bú sớm trong vòng 1 giờ đầu sau sinh, cho trẻ bú mẹ hoàn toàn 6 tháng đầu đời. Sau đó cho trẻ ăn bổ sung hợp lý và tiếp tục bú mẹ đến 24 tháng hoặc lâu hơn. Nếu mẹ thiếu hoặc mất sữa thì phải bổ sung sữa bột công thức theo tháng tuổi, khi trẻ đã lớn vẫn phải duy trì uống sữa hàng ngày vì sữa là nguồn cung cấp Canxi chính trong bữa ăn của trẻ, nhất là trẻ còn nhỏ chưa ăn được nhiều tôm, cua, cá. Hơn nữa Canxi trong sữa lại dễ hấp thu hơn trong các loại thực phẩm khác.
- Cung cấp đủ năng lượng cho trẻ bằng cách ăn đủ các bữa cháo, bột, cơm… hàng ngày theo tháng tuổi, bổ sung đầy đủ dầu mỡ trong các bữa ăn.
- Ưu tiên các thức ăn chứa nhiều chất đạm: thịt, cá, tôm, cua, trứng, sữa. Đặc biệt các loại thức ăn có chứa nhiều kẽm như: thịt gà, thịt cóc, con hàu… Vì thiếu kẽm là một trong những nguyên nhân gây chậm phát triển chiều cao ở trẻ em.
- Ăn nhiều rau xanh, quả chín giúp trẻ phát triển chiều cao vì rau quả cung cấp nhiều vi chất dinh dưỡng, hơn nữa lại phòng ngừa táo bón giúp trẻ hấp thu tốt các vi chất như: canxi, sắt, kẽm…
- Cần bổ sung các vi chất dinh dưỡng dưới dạng thuốc như: Vitamin D, vitamin A, canxi, kẽm, sắt… theo hướng dẫn của bác sĩ.
Vitamin A, iốt, sắt: vitamin A rất cần thiết cho tầm nhìn, sự biệt hóa về tế bào, chức năng miễn dịch và tạo xương. Iốt là nguyên tố vi lượng thiết yếu để ngăn ngừa bệnh bướu cổ và bệnh chậm phát triển trí não đần độn. Trong giai đoạn phát triển, cơ thể phụ thuộc nhiều vào sắt, sắt giúp vận chuyển oxy tới các tế bào cơ thể. Các thực phẩm giàu sắt như thịt, hải sản, đậu đỗ, rau màu xanh đậm (súp lơ xanh, cải xoăn,…).
Canxi: thức ăn giàu canxi bao gồm sữa, phomat, các sản phẩm từ sữa, rau có màu xanh thẫm (rau chân vịt, củ cải, rau cải xoăn,…), sản phẩm từ đậu tương, cá… Gần đây ở thị trường Việt Nam đã xuất hiện nhiều sản phẩm có tăng cường canxi như bánh mì, bánh bích quy, nước cam, ngũ cốc ăn liền.
Kẽm: giúp tăng hấp thu, tăng tổng hợp chất đạm, phân chia tế bào, tăng cảm giác ngon miệng. Thiếu kẽm sẽ làm chậm phát triển chiều cao, rối loạn phát triển xương, chậm dậy thì và giảm chức năng sinh dục, gây biếng ăn do rối loạn vị giác.
Các thực phẩm giàu kẽm gồm có thịt đỏ ( thịt bò, thịt lợn, thịt gà,…), một số hải sản (tôm, cua, hàu,…), các loại đậu và một số ngũ cốc ăn liền được tăng cường kẽm.
Vitamin D: Thực phẩm giàu vitamin D giúp tăng cường hấp thu canxi, làm xương chắc khỏe và tăng trưởng tốt. Các thực phẩm có vitamin D gồm cá, dầu cá, ngũ cốc, sò, nấm,...
Về cách thức cho trẻ ăn: cần đảm bảo cho trẻ ăn đủ bữa: (3 bữa chính và các bữa phụ) như: sữa, sữa chua, phô mai, trái cây, góp phần làm cho khẩu phần cả ngày của trẻ đáp ứng đủ nhu cầu dinh dưỡng. Cần đảm bảo tính đa dạng của khẩu phần bổ sung: có ít nhất 5 trong 8 nhóm thực phẩm trong đó nhóm chất béo là bắt buộc. Nên lựa chọn thực phẩm phù hợp với độ tuổi để đáp ứng nhu cầu và đảm bảo tính cân đối của khẩu phần theo nhu cầu dinh dưỡng khuyến nghị ở từng giai đoạn phát triển của trẻ. Chế biến đúng cách tạo cảm giác thích thú cho trẻ và giảm mất các chất dinh dưỡng trong quá trình chế biến và bảo quản.
Khuyến khích trẻ ăn thay vì ép buộc, hãy để trẻ thoải mái ăn theo nhu cầu và không nên kéo dài bữa ăn quá lâu (trên 30 phút) và không gây tâm lý ức chế trong bữa ăn của trẻ. Nếu trẻ không ăn được nhiều, nên chia thành nhiều bữa cho trẻ. Hạn chế cho trẻ ăn đồ ăn vặt giúp trẻ có cảm giác đói, khi đến bữa ăn trẻ sẽ cảm thấy ngon miệng hơn.
Ngoài ra, việc khuyến khích trẻ vận động phù hợp với lứa tuổi, thường xuyên luyện tập thể dục thể thao tác dụng tốt tới sự phát triển chiều cao và làm cho hệ cơ xương vững chắc, khỏe mạnh. Các môn thể thao giúp trẻ phát triển chiều cao: bơi lội, đạp xe, chạy, chơi cầu lông, bóng chuyền,… khi trẻ đã lớn chọn các môn thể thao phù hợp với tuổi của trẻ.
Bảo An