Khám sàng lọc bệnh lao lưu động tại Trại tạm giam Công an tỉnh Cao Bằng. Ảnh: Trong Thụ

Việt Nam là một trong 30 quốc gia có tỷ lệ người mắc bệnh lao và lao kháng thuốc cao nhất trên thế giới. Hàng năm, cả nước phát hiện và đưa vào điều trị hơn 100.000 người mắc lao. Tuy nhiên, tỷ lệ bệnh nhân được phát hiện và báo cáo mới chỉ đạt 60%, có nghĩa là có tới 40% số bệnh nhân lao chưa được phát hiện và hoặc được phát hiện nhưng chưa được báo cáo trong cộng đồng. Tỷ lệ khỏi bệnh được duy trì ở mức trên 90% với bệnh nhân lao mới, khoảng 70% với bệnh nhân lao đa kháng thuốc sử dụng phác đồ dài hạn và 80% với bệnh nhân lao đa kháng thuốc sử dụng phác đồ ngắn hạn.

Lao kháng thuốc là tình trạng người bệnh mang vi khuẩn lao nhưng vi khuẩn đó không bị tiêu diệt bởi thuốc kháng lao. Mắc bệnh lao thông thường đã khó điều trị, lao kháng thuốc còn khó điều trị hơn rất nhiều do vi khuẩn lao khi đã kháng thuốc gần như sẽ kháng hầu hết các loại kháng sinh điều trị lao thông thường, để điều trị sẽ cần một phác đồ điều trị lâu dài và tốn kém hơn. Do vậy nếu không phát hiện và điều trị sớm, người bệnh sẽ có khả năng tử vong cao đồng thời làm tăng nguy cơ lây lan cho cộng đồng.

Biểu hiện khi mắc lao kháng thuốc:

- Khi đang điều trị lao nhưng các triệu sốt, ho, khạc đờm không thuyên giảm hoặc thuyên giảm một thời gian rồi lại xuất hiện trở lại với các triệu chứng tăng lên.

- Hình ảnh tổn thương trên phim X.quang phổi không thay đổi hoặc xuất hiện thêm tổn thương mới. Xét nghiệm đờm thấy AFB dương tính liên tục hoặc âm tính một thời gian rồi dương tính trở lại hoặc âm tính dương tính xen kẽ.

- Xét nghiệm kháng sinh đồ cho thấy kết quả kháng với các thuốc lao đang dùng.

Kỳ thị do lao và lao kháng thuốc ảnh hưởng rất lớn tới việc tiếp cận và tìm kiếm các dịch vụ chăm sóc chữa bệnh của người dân. Bất kỳ ai cũng có thể bị mắc bệnh lao và lao kháng thuốc, hãy suy nghĩ kỹ trước khi kỳ thị. Những người dễ bị nhiễm và mắc lao, lao kháng thuốc hơn những người khác đó là:

- Người từng điều trị bệnh lao trước đây nay tái phát trở lại

- Người mắc bệnh lao nhưng không dùng thuốc lao thường xuyên, không tuân thủ điều trị

- Người tiếp xúc trực tiếp với người mắc bệnh lao hoặc lao kháng thuốc, những người sống trong cùng nhà với người bị bệnh lao phổi đặc biệt là trẻ em, người có HIV/AIDS, người mắc các bệnh mãn tính như: đái tháo đường, bụi phổi, suy thận nặng, loét dạ dầy, tá tràng, người sử dụng các thuốc ức chế miễn dịch kéo dài như Cocticoit, hoá chất điều trị ung thư

Nguyên nhân dẫn đến bệnh lao kháng thuốc

Do phát hiện mắc bệnh lao muộn: số lượng vi khuẩn Lao sinh sản đến một số lượng nhất định sẽ có một số vi khuẩn đột biến kháng lại thuốc chống lao, tại ổ tổn thương lao ở phổi khi số lượng vi khuẩn lao đến 10 triệu con vi khuẩn sẽ có 1 con kháng lại thuốc Rifampixin, 100.000 con vi khuẩn sẽ có một con vi khuẩn đột biến kháng lại Streptomycin và Isoniazid. Như vậy người bệnh cần được phát hiện bệnh sớm khi tổn thương còn nhỏ, số lượng vi khuẩn chưa nhiều đến mức gây đột biến kháng thuốc.

Do điều trị bệnh lao không đúng nguyên tắc làm vi khuẩn lao kháng thuốc:

+ Không phối hợp các thuốc điều trị lao (điều trị đơn lẻ)

+ Liều lượng thuốc lao không đủ

Do người bệnh:

+ Dùng thuốc không đầy đủ số thuốc được cấp: một số bệnh nhân sau một thời gian uống thuốc thấy mình khỏe và không có triệu chứng gì, cho rằng mình đã khỏi bệnh nên tự ý bỏ thuốc trị lao hoặc người bệnh tự ý ngưng thuốc từng thời kỳ rồi tiếp tục lại, không dùng đều đặn liên tục và đủ thời gian quy định của phác đồ.

+ Do khả năng dung nạp thuốc của người bệnh: do cơ thể hấp thu thuốc kém, hoặc bị một số bệnh gan, thận khó khăn cho việc dùng thuốc chống lao.

+ Do mắc HIV/AIDS kết hợp với bệnh lao: Tỷ lệ bệnh nhân lao phối hợp HIV có vi khuẩn lao kháng thuốc cao hơn nhiều so với bệnh nhân lao mà HIV âm tính.

+ Người bệnh cũng có thể mắc phải bệnh lao kháng thuốc ngay từ trước khi điều trị lao. Nghĩa là, người bệnh hít phải vi khuẩn lao vốn đã kháng thuốc từ những người khác đã bị lao kháng thuốc trong cộng đồng và sau đó loại vi khuẩn kháng thuốc này sẽ sinh sôi nảy nở trong cơ thể gây nên tình trạng lao kháng thuốc. Hiện nay, trong cộng đồng có rất nhiều người bị lao kháng thuốc nhưng chưa được điều trị và những người này là nguồn lây lan lao kháng thuốc cho những người khỏe mạnh khác trong cộng đồng.

Điều trị lao kháng thuốc:

Bệnh lao và lao kháng thuốc không phải là bệnh di truyền và có thể chữa khỏi hoàn toàn nếu được phát hiện và tuân thủ điều trị kịp thời đúng cách.

Hiện đã có thuốc và phác đồ mới điều trị mới lao kháng tuốc, thời gian điều trị ngắn hơn từ 9 đến 11 tháng, hiệu quả hơn. Tuy nhiên lao kháng thuốc vẫn khó chữa hơn lao thông thường, tỷ lệ tử vong cao hơn thời gian điều trị kéo dài tốn kém gấp nhiều lần so với lao thường, có nhiều tác dụng phụ và biến cố bất lợi xảy ra khi điều trị, khó kiểm soát việc lây lan cho cộng đồng vì thời gian điều trị kéo dài.

Vì vậy cách phòng bệnh lao kháng thuốc tốt nhất hiện nay là phát hiện sớm và điều trị kịp thời cho bệnh nhân mắc lao mới tại cộng đồng để cắt nguồn lây nhiễm. Quản lý điều trị chặt chẽ bệnh nhân lao trong liệu trình điều trị, đảm bảo bệnh nhân dùng thuốc theo đúng phác đồ, đúng nguyên tắc điều trị, việc tuân thủ điều trị của bệnh nhân là điều kiện tiên quyết để có được kết quả điều trị tốt nhất. Cụ thể như sau:

- Phối hợp ít nhất 4 loại thuốc chống lao trong giai đoạn tấn công và ít nhất 3 loại thuốc trong giai đoạn duy trì.

- Phải dùng thuốc đúng liều quy định, nếu dùng liều thấp sẽ không hiệu quả và dễ tạo ra các chủng vi khuẩn kháng thuốc, dùng liều cao dễ gây tai biến.

- Phải dùng thuốc đều đặn hàng ngày, các thuốc chống Lao phải được uống cùng một lần vào thời gian nhất định trong ngày và xa bữa ăn để đạt hấp thu tối đa.

- Phải dùng thuốc đủ thời gian và theo 2 giai đoạn tấn công và duy trì: giai đoạn tấn công kéo dài 2 - 3 tháng nhằm tiêu diệt nhanh số lượng lớn vi khuẩn có trong các vùng tổn thương để ngăn chặn các đột biến kháng thuốc. Giai đoạn duy trì kéo dài 4 - 6 tháng nhằm tiêu diệt triệt để các vi khuẩn Lao trong vùng tổn thương để tránh tái phát.

Khi có các triệu chứng nghi lao như: ho kéo dài trên 10 ngày mà uống thuốc không bớt hoặc ho ra máu, gầy sút không rõ nguyên nhân, ớn lạnh về chiều, đau tức ngực, khó thở... phải đi khám ngay ở cơ sở y tế chuyên khoa Lao và bệnh phổi để phát hiện sớm và điều trị kịp thời.

Hiện tại người bệnh lao và lao kháng thuốc tại Việt Nam được hỗ trợ hoàn toàn chi phí về thuốc, xét nghiệm vi khuẩn lao và hỗ trợ một phần chi phí khám chữa bệnh và đi lại bởi chương trình chống lao Quốc gia. Bên cạnh đó người nghèo, có hoàn cảnh khó khăn có thể được hỗ trợ bởi Quỹ Hỗ trợ người bệnh chiến thắng bệnh lao - PASTB. Đây là là một quỹ xã hội, từ thiện, phi lợi nhuận, nhằm hỗ trợ chăm sóc, dự phòng, điều trị cho người bệnh lao, người bị ảnh hưởng bởi bệnh lao, có phạm vi hoạt động trên toàn quốc. Tính đến hết tháng 12/2021, Quỹ đã hỗ trợ cho gần 3000 lượt người bệnh với tổng số tiền hơn 6 tỷ đồng.

Để đẩy lùi được bệnh lao và phòng ngừa lao kháng thuốc, ngoài nỗ lực của bản thân người bệnh, rất cần có sự chung sức của cả cộng đồng để hướng tới mục tiêu vì một xã hội không còn bệnh lao. Các nghiên cứu và điều tra xã hội học cho thấy chỉ khi nào cả cộng đồng có nhận thức đúng và không có bât kỳ sự kỳ thị đối xử nào đối với người bệnh thì bệnh tật mới thực sự được đẩy lùi, điều này không chỉ đúng với bệnh lao hay lao kháng thuốc mà còn đúng với bất kỳ dịch bệnh nào khác.

Bảo An